Fundacja Zakład Narodowy im. Ossolińskich, czyli Ossolineum, to jedna z najważniejszych i najdłużej działających instytucji kultury w Polsce. Założył ją w roku 1817 (za zgodą cesarza Franciszka I) bibliofil i kolekcjoner Józef Maksymilian hrabia Ossoliński (1748-1826). Na siedzibę Ossolineum wybrał Lwów. W roku 1823 podpisał jeszcze umowę z kolekcjonerem i mecenasem sztuki Henrykiem księciem Lubomirskim (1777-1850). W ten sposób powstało w Ossolineum Muzeum Lubomirskich, a Ossoliński nie tylko wzbogacił zbiory fundacji, ale i zapewnił jej finansowanie z majątku bogatszych arystokratów. Ossolineum istnieje od przeszło 200 lat i prowadzi działalność biblioteczną i muzealną, wydawniczą i naukową, a z czasem też kulturalną.
Dziś w ramach Zakładu działają
Narodowa Biblioteka Ossolineum jest najstarszą częścią Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. Akt założycielski (Ustanowienie familijne) z 4 czerwca 1817 roku precyzyjnie określił charakter i sposób działania instytucji, której pierwszym i głównym zadaniem miało być gromadzenie i pomnażanie związanych z Polską dóbr kultury, poprzez prowadzenie biblioteki, wydawanie własnego naukowego czasopisma drukowanego we własnej drukarni oraz udostępnianie zgromadzonych dzieł publiczności.
Biblioteka Ossolineum jest biblioteką o profilu humanistycznym. Gromadzi przede wszystkim materiały dotyczące literatury, historii, kultury Polski i krajów słowiańskich. Taki profil gromadzenia zbiorów został określony już w akcie założycielskim Zakładu i jest nadal utrzymywany.
Biblioteka Ossolineum ma status biblioteki naukowej, a od 2021 roku należy do ogólnokrajowej sieci bibliotecznej.
Biblioteka Ossolineum jest najstarszą częścią Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. Jej działanie określał już akt fundacyjny – czyli Ustanowienie familijne podpisane 4 czerwca 1817 roku przez cesarza Franciszka I.
Podstawą zbiorów Biblioteki były księgi, dzieła sztuki i pamiątki historyczne zgromadzone przez Józefa Maksymiliana hrabiego Ossolińskiego w Wiedniu i Henryka księcia Lubomirskiego w Przeworsku. Po śmierci Ossolińskiego jego zbiory zostały przewiezione w roku 1827 do Lwowa. Pierwszą czytelnię dla użytku publicznego otwarto już pięć lat później – po dokonaniu koniecznego remontu budynków, które stały się siedzibą Zakładu.
Zbiory Biblioteki systematycznie się powiększały, głównie dzięki prywatnym darowiznom. W zasadzie przez cały czas swojego istnienia Biblioteka otrzymywała wiele cennych obiektów w darze, w tym spuścizny osób ważnych dla polskiej kultury i historii.
W wolnej Polsce, w roku 1927 Biblioteka Ossolineum (jako jedyna obok ministerstwa!) uzyskała prawo do egzemplarza obowiązkowego czasopism wydawanych na terenie całej II Rzeczpospolitej. Oznacza to, że wydawcy wszystkich czasopism zostali zobowiązani do przekazywania do Ossolineum kolejnych ukazujących się numerów. Dzięki temu przed II wojną światową Biblioteka Ossolineum posiadała najbardziej kompletny zbiór periodyków w kraju.
W czasie II wojny światowej, podczas obu sowieckich okupacji Lwowa Zakład był wcielany w struktury Biblioteki Ukraińskiej Akademii Nauk, a Niemcy, okupujący Lwów w latach 1941-1944, włączyli Ossolineum do Stadtsbibliothek Lemberg. Zbiory biblioteczne Zakładu nie ucierpiały w czasie wojny tak bardzo jak zbiory muzealne. Muzeum Lubomirskich zostało zlikwidowane, a jego zbiory zasiliły kolekcje ukraińskich galerii i muzeów głównie we Lwowie, okupanci dokonali też licznych konfiskat dzieł sztuki.
Po zakończeniu wojny nowe komunistyczne władze zdecydowały się przenieść Ossolineum do Wrocławia. W latach 1946-1947 do stolicy Dolnego Śląska przybyły dwa transporty zbiorów ze Lwowa, określane jako „dar narodu ukraińskiego dla narodu polskiego”. We Wrocławiu znalazło się nieco ponad 200 000 woluminów, czyli około 30% całości przedwojennych bibliotecznych zbiorów ossolińskich.
W lipcu 1953 roku Biblioteka Ossolineum została włączona w struktury Polskiej Akademii Nauk i funkcjonowała w nich jako Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Biblioteka PAN. Pozbawionej osobowości prawnej Bibliotece udawało się jednak z powodzeniem realizować założenia fundatora – gromadzić i udostępniać zbiory.
Po roku 1989 i przemianach ustrojowych w Polsce, dzięki staraniom dyrektora dr. Adolfa Juzwenki, udało się doprowadzić do restytucji fundacji. Po kilku latach starań i zabiegów, 5 stycznia 1995 roku Sejm Rzeczpospolitej Polskiej uchwalił Ustawę o Fundacji Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Wówczas nabrały też tempa rozmowy z Ukraińcami na temat pozostałych we Lwowie zbiorów ossolińskich. W wyniku tych zabiegów od 2004 roku możliwy stał się pełny dostęp Zakładu do historycznych lwowskich kolekcji obecnie przechowywanych w Bibliotece im. Stefanyka we Lwowie. Trwająca od 2008 roku digitalizacja pozwoliła na skopiowanie pozostałych we Lwowie rękopisów, archiwum Zakładu, starych druków i czasopism.
Na stronie głównej Zakładu Narodowego im. Ossolińskich można przeczytać więcej o współpracy z instytucjami we Lwowie i historii całego Zakładu. Znajdują się tam oś czasu, kalendarium i biogramy dyrektorów ZNiO.
