„Dyć znowu jestem! Jestem i ostanę!” – Reymont i „Chłopi” w stulecie Nobla

W 1924 roku Władysław Stanisław Reymont otrzymał Nagrodę Nobla za powieść „Chłopi”, nazwaną wielką epopeją narodową.

W Narodowej Bibliotece Ossolineum znajdują się dwa tomy rękopisów tego utworu z lat 1901-1905, zawierające brudnopisy części „Jesień”, „Zima” i „Wiosna” oraz czystopis „Zimy”. Zostały one wpisane na Listę Krajową Programu UNESCO Pamięć Świata, na którą trafiają obiekty o szczególnym znaczeniu dla historii, literatury i kultury polskiej.

Autor „Chłopów” był pisarskim samoukiem, obdarzonym niezwykłą spostrzegawczością , pamięcią, wyobraźnią i wrażliwością na piękno ludowej gwary. Urodził się w 1867 roku jako Stanisław Rejment w wielodzietnej rodzinie organisty na wsi pod Radomskiem. Ukończył trzyletnią Warszawską Niedzielną Szkołę Rzemieślniczą, okazując „frak bardzo dobrze uszyty”. Bywał aktorem wędrownego teatru i starszym robotnikiem kolejowym na Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej, w okolicach wsi Krosnowa i Lipce.

Mając 21 lat zapisał w notesie swoje motto: „Życie powinno się przedstawić takim, jakim jest, a nie jakim być powinno”. Stosowane najpierw w nowelach (m.in. „Śmierć”, „Tomek Baran”, „Sprawiedliwie”), potem w reportażach (m.in. „Pielgrzymka do Jasnej Góry”), a wreszcie w powieści „Chłopi”, zapewniło mu literacki sukces.

W 1897 roku Reymont napisał do Jana Lorentowicza:  „Zrobiłem rodzaj umowy z „Tygodnikiem (Ilustrowanym)”, mam im za rok dać powieść. Więc będę mógł pisać wolno i dobrze. Powieść będzie chłopska, ma ilustrować Kędzierski”. Pierwszą wersję zniszczył po katastrofie kolejowej, którą przeżył w lipcu 1900 roku. Dzięki odszkodowaniu od kolei mógł poświęcić się w pełni pracy literackiej.

Zgodnie z ówczesną praktyką powieść zaczęła się ukazywać w odcinkach w „Tygodniku Ilustrowanym”: część „Jesień” w 1902; „Zima” w 1903; „Wiosna” w 1905, a „Lato” w 1908 roku. Od początku zachwyciła krytykę i publiczność, szybko doczekała się wydań książkowych i przekładów. Czytelników wciągnęła historia Macieja Boryny, zamożnego gospodarza ze wsi Lipce, i jego syna Antka, uwikłanych w miłość do pięknej Jagny Paczesiówny.

„Chłopi” to właściwie ciąg obrazów: zmieniającej się natury, prac polowych,  obrzędów ludowych, emocji, odmalowanych prozą barwną i współgrającą z przedstawionym światem. Zamysł, by powieść zilustrował malarz Apoloniusz Kędzierski, mógł zostać zrealizowany dopiero w 1928 roku w luksusowej edycji „Chłopów” wydawnictwa Gebethner i Wolff.   

Krajobrazy i sceny z życia mieszkańców wsi były na początku XX wieku popularnym tematem pocztówek. Reprodukowano na nich obrazy Józefa Chełmońskiego, Mariana Czekońskiego, Franciszka Łubieńskiego, Michała Pociechy, Józefa Rapackiego, Wincentego Wodzinowskiego i wielu innych pejzażystów. Dzisiaj pozwalają one wyobrazić sobie polską wieś taką, jaką widział ją Reymont.

Zbiór rękopisów Reymonta został zakupiony przez Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Lwowie w 1935 roku od wdowy po pisarzu Aurelii, wówczas Czeszerowej. Obecnie liczy 47 woluminów. Oprócz autografów „Chłopów” zawiera ono notatniki z lat 1888-1925, liczne zeszyty z rękopisami wierszy, nowel, dramatów i powieści, a także tom korespondencji. Po zakończeniu  II wojny, w latach 1946-1947 rękopisy zostały wraz z większością ossolińskich zbiorów przewiezione do Wrocławia, gdzie znalazły nowy dom.