Dnia 8 lutego 2024 r. w Zakładzie Narodowym im. Ossolińskich odbyło się VII spotkanie Proweniencyjnej Grupy Roboczej. Wzięło w nim udział 37 uczestników z różnych instytucji polskich, m.in. z Archiwum i Biblioteki OO. Karmelitów na Piasku w Krakowie, Biblioteki PAN i PAU w Krakowie, Biblioteki Raczyńskich, bibliotek uniwersyteckich Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Uniwersytetu Warszawskiego, Uniwersytetu Wrocławskiego, Fundacji im. Zofii i Jana Włodków, Instytutu Północnego im. W. Kętrzyńskiego w Olsztynie, Książnicy Cieszyńskiej, Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej im. E. Smołki w Opolu, Zakładu Narodowego im. Ossolińskich.
Uczestnicy wysłuchali pięciu referatów:
Spotkanie prowadziła Przewodnicząca Proweniencyjnej Grupy Roboczej, dr Dorota Sidorowicz-Mulak. Protokołowała Martyna Osuch. Po wydarzeniu uczestnicy wzięli udział w oprowadzaniu kuratorskim po wystawie Kopernik-Influencje prowadzonym przez dr Agnieszkę Franczyk–Cegłę oraz wysłuchali wykładu prof. Krzysztofa Mikulskiego pt. Czy Kopernik był Polakiem? Spór o narodowość toruńskiego astronoma.
25 maja 2023 roku odbyło się szóste spotkanie członków Proweniencyjnej Grupy Roboczej, w trakcie którego wygłoszono następujące referaty:
W trakcie spotkania zatwierdzono także regulamin oraz wyłoniono zarząd, w skład którego weszli:
Dnia 15 czerwca 2021 roku odbyło się piąte spotkanie Proweniencyjnej Grupy Roboczej. Z powodu pandemii zorganizowane zostało w trybie online. Przewodniczyła mu dr Dorota Sidorowicz-Mulak, wicedyrektor Zakładu Narodowego im. Ossolińskich ds. Biblioteki Ossolineum. W seminarium uczestniczyło ponad sześćdziesięciu przedstawicieli instytucji polskich oraz zagranicznych, w tym między innymi: Biblioteki Narodowej Polski, Biblioteki Narodowej Litwy, Lwowskiej Narodowej Naukowej Biblioteki Ukrainy im. Stefanyka, Biblioteki Jagiellońskiej, Biblioteki Gdańskiej PAN, Biblioteki PAU i PAN w Krakowie, Biblioteki Śląskiej, Biblioteki Uniwersytetu Śląskiego, bibliotek uniwersyteckich w Poznaniu, Warszawie i Wrocławiu, Instytutu Historii Nauki PAN, Instytutu Badań Informacji i Komunikacji UMK w Toruniu, Instytutu Historii UJ, Książnicy Pomorskiej, Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej im. E. Smołki w Opolu i Zakładu Narodowego im. Ossolińskich.
Spotkanie otworzyła dr D. Sidorowicz-Mulak, która powitała obecnych, a także zaprezentowała najnowsze publikacje poruszające problematykę starych druków.
W czasie obrad przedstawione zostały cztery referaty:
Dr Paulina Pludra-Żuk z Instytutu Historii Nauki PAN oraz dr Marta Czyżak z Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu zaprezentowały efekty swych badań w wystąpieniu Badania proweniencyjne a fragmentologia na przykładzie fragmentów rękopisów średniowiecznych z terenu Prus Krzyżackich. Drobiazgowym analizom paleograficznym poddały one fragmenty pergaminów wykorzystanych przez introligatorów jako oprawy, wyklejki czy scyzury manuskryptów i druków. Autorki przedstawiły wykorzystanie różnych technik i metod stosowanych w celu dokładnego zbadania fragmentów dawnych dokumentów.
Oprawom pergaminowym poświęcone było również wystąpienie mgr Urszuli Wenckiej z Zakładu Narodowego im. Ossolińskich zatytułowane „Te poczciwe pergaminy” – o walorach opraw pergaminowych słów kilka. Referentka przedstawiła typy i cechy opraw wykonanych z pergaminu oraz omówiła proces wyprawiania skór (niezmieniony od wieków). W różnych ośrodkach europejskich stosowano inne metody oprawiania książek z użyciem pergaminu, między innymi usztywniano oprawy za pomocą dołożonych tekturek, stosowano odmienne łączenie oprawy z blokiem książki. Pozwala to obecnie rozpoznać miejsce działania introligatorów.
Kolejną prelegentką była dr Marta M. Kacprzak z Gabinetu Zbiorów XIX wieku Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego. W prezentacji O potrzebie badań proweniencyjnych nad księgozbiorami XIX-wiecznymi przedstawiła znaki własnościowe XIX-wiecznych książek zachowanych w BUW: pieczątki, naklejki, ekslibrisy, wpisy rękopiśmienne oraz nie zawsze oczywiste znaki zachowane na książkach, które mogą świadczyć o proweniencji – zapiski, marginalia, dedykacje, podkreślenia. Dzieła powstałe w XIX–XX wieku gromadzone były w księgozbiorach obok starych druków; na tomy nanoszono takie same znaki własnościowe. By oddać rzeczywisty charakter dawnych bibliotek, badaniom należy zatem poddać również pozycje pochodzące z XIX–XX wieku.
W ostatnim referacie Provenance Digital Archive jako przykład międzynarodowej centralnej bazy proweniencyjnej dr Agnieszka Franczyk-Cegła zaprezentowała najnowszą bazę gromadzącą metadane i dane wizualne z obszaru proweniencji książki będącą efektem działań bibliotekarzy europejskich. Baza tworzona pod auspicjami CERL umożliwia zamieszczenie fotografii znaków własnościowych oraz ich opis z użyciem haseł systemu ICONCLASS. Jest to narzędzie intuicyjne w użytkowaniu, nie wymaga specjalistycznego szkolenia redaktorów, może dobrze służyć do identyfikacji znaków własnościowych, lecz nie oferuje pełni możliwości w zakresie wyszukiwania.
Wystąpienia wywołały ożywioną dyskusję, podczas której najwięcej uwagi poświęcono potrzebie utworzenia polskiej bazy proweniencyjnej obejmującej znaki własnościowe umieszczone na starych drukach, na pozycjach wydanych okresie późniejszym, a także na innych rodzajach zbiorów (rękopisach, kartografii, grafice). W trakcie dyskusji poruszano także inne problemy dotyczące starych druków, między innymi rozważano kwestię przesunięcia cezury starych druków do roku 1850. Jest to propozycja wynikająca ze sposobu produkcji książki, która w pierwszej połowie XIX wieku w dalszym ciągu pozostawała w dużej mierze ręczna. Przyjęcie takiej cezury pociąga za sobą jednak konieczność przeorganizowania sposobu przechowywania zbiorów w magazynach bibliotecznych, co może być kłopotliwe dla instytucji posiadających duże kolekcje starych druków i druków XIX-wiecznych. Odpowiednio przystosowane i zabezpieczone pomieszczenia magazynowe musiałyby pomieścić wyodrębnione z ogólnych zbiorów pozycje XIX-wieczne, a książki i czasopisma z tego okresu wymagałyby nowego opracowania według zasad obowiązujących dla starych druków.
Na zakończenie dr Dorota Sidorowicz-Mulak zaprosiła na następne spotkanie we wrześniu. Wszyscy wyrazili nadzieję, że odbędzie się ono już nie zdalnie, ale w trybie stacjonarnym, w siedzibie Ossolineum.
dr Weronika Pawłowicz
dr Agnieszka Franczyk-Cegła
14 października 2019
Program (PDF)
14 października 2019 roku w Zakładzie Narodowym im. Ossolińskich odbyło się czwarte spotkanie Proweniencyjnej Grupy Roboczej. W seminarium uczestniczyło ponad trzydziestu przedstawicieli z następujących polskich instytucji: Biblioteki Jagiellońskiej, Biblioteki Gdańskiej PAN, Biblioteki PAU i PAN w Krakowie, Biblioteki Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Biblioteki Śląskiej, Biblioteki Uniwersytetu Śląskiego, Bibliotek Uniwersyteckich w Poznaniu, Warszawie, Wrocławiu, Fundacji im. Zofii i Jana Włodków, Instytutu Historii Nauki PAN, Instytutu Badań Informacji i Komunikacji UMK w Toruniu, Książnicy Pomorskiej, Narodowego Instytutu Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów, Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej im. E. Smołki w Opolu, Wydziału Historii UAM i Ossolineum. Oprócz badaczy zajmujących się kwestią proweniencji w książce dawnej drukowanej i rękopiśmiennej w spotkaniu wzięli udział także specjaliści z tej dziedziny w zakresie muzealnictwa. Przybyłych powitał wicedyrektor Ossolineum, dr Mariusz Dworsatschek. Podkreślił on, że obecność tak wielu przedstawicieli bibliotek wskazuje, jak ważne są badania proweniencyjne nie tylko starych druków, ale też druków nowych z XIX i XX wieku, rękopisów i innych rodzajów zbiorów.
Pierwsza część seminarium poświęcona była badaniom proweniencyjnym w muzealnictwie. Doktor Agata Wołkowska-Wolska z Fundacji im. Zofii i Jana Włodków wygłosiła referat przygotowany wraz z dr. hab., prof. UJ Markiem Walczakiem z Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego pod tytułem Teoria i praktyka badań proweniencyjnych, wspólny projekt Fundacji im. Zofii i Jana Włodków i Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego. Na początku przedstawiła cele i działalność Fundacji Z. i J. Włodków, która zajmuje się gromadzeniem archiwaliów i pamiątek związanych z ziemiaństwem polskim. Majątki rodzinne zostały po wojnie skonfiskowane, wiele z nich przez lata uległo zniszczeniu, a ocalałe budynki i przedmioty nie zostały zwrócone pierwotnym właścicielom. Dzieła sztuki ze zbiorów prywatnych znalazły się w muzeach, wiele zmieniło miejsce przechowywania bądź też zaginęło w czasie wojny. Badania proweniencyjne prowadzone w instytucjach pozwalają na ustalenie pochodzenia przedmiotów już znajdujących się w zbiorach, zidentyfikowanie dzieł na aukcjach, a także prześledzenie losów poszczególnych zabytków, czasem już nieistniejących (określanie strat). Prowadzone badania i ustalenia mogą też pomóc w odzyskaniu dzieł przez pierwotnych właścicieli, czasem w atmosferze sensacji. Portale internetowe, programy telewizyjne mają ukazać właśnie taką stronę badań pochodzenia dzieł sztuki, ich autorstwa czy pochodzenia. A. Wołkowska-Wolska poruszyła także kwestie metodologii badań proweniencyjnych. Najważniejszymi zadaniami stojącymi przed badaczami jest obecnie uporządkowanie terminologii i utworzenie bazy proweniencyjnej. Istotne jest także nauczanie metod badań proweniencyjnych, które, niestety, nie są przedmiotem nauki podczas studiów. By uzupełnić tę lukę, Fundacja im. Z. i J. Włodków i Instytut Historii Sztuki organizują kursy dotyczące metod proweniencyjnych dla muzealników. Rezultaty prac Fundacji prezentowane są w publikacjach drukowanych, a także na stronach internetowych.
Efekty prac prowadzonych w zakresie proweniencji muzealiów zaprezentowała Maria Romanowska-Zadrożna z Narodowego Instytutu Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów. Instytut, który zajmuje się różnymi problemami ochrony zabytków, prowadzi także badania proweniencyjne, organizuje szkolenia w tym zakresie oraz zarządza ogólną bazą wiedzy omawiającą różne aspekty organizacji i działalności muzeów (zarządzanie zbiorami, zalecenia, ochrona i zabezpieczenia, konserwacja, straty), w tym też badania proweniencyjne. NIMOZ upowszechnia również wiedzę o muzeach i zabytkach poprzez publikacje w kilku seriach, między innymi: Biblioteka NIMOZ, Szkolenia NIMOZ, Ochrona Zbiorów, a także czasopisma „Muzealnictwo” i „Cenne, Bezcenne, Utracone”. W serii Szkolenia ukazała się publikacja ABC Podstawy prowadzenia badań proweniencyjnych. W czasopiśmie „Cenne, Bezcenne, Utracone” poruszana była także tematyka zbiorów książkowych i ich losów.
W drugiej części spotkania skoncentrowano się na problematyce bibliotecznej. Wicedyrektor Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie Katarzyna Ślaska przedstawiła referat Prace nad bazą proweniencji starych druków w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie. Biblioteka, która od lat dziewięćdziesiątych prowadzi bazę proweniencji ISIS obejmującą 68.000 woluminów (około 50%) zasobu, planuje implementację nowego narzędzia bazodanowego. W założeniach miałaby ona mieć charakter ogólnopolski (bibliotekarze z innych instytucji mieliby możliwość wprowadzania do niej danych ze swoich bibliotek), być dostępna online, a dane przechowywane byłyby „w chmurze”. Baza obejmować miałaby także proweniencję różnych kategorii zbiorów (stare druki, rękopisy, kartografia). Dostęp dla bibliotekarzy zabezpieczony byłby hasłem, dla użytkowników byłby dostęp otwarty. Program miałby prezentować dane w rozmaity sposób – poprzez wykresy, grafy. Byłoby możliwe ukazanie także kierunków przemieszczania zbiorów, w czasie i przestrzeni. Zakładany jest zróżnicowany interfejs dla bibliotekarzy i użytkowników. Informacje o książkach uzupełniałyby skany, zdjęcia, linki do bibliotek cyfrowych. Planowany jest też moduł umożliwiający współpracę między różnymi bibliotekami, obejmujący także możliwość zadawania pytań czy lista dyskusyjna. W założeniu miałyby współpracować biblioteki także ze Szwecji, Rosji, Białorusi, w których przechowywane są książki polskie i z polskich kolekcji. Baza powinna być szeroka, by jak najlepiej wspierać badania naukowe.
Dr hab., prof. UMK Arkadiusz Wagner wygłosił referat pod tytułem Potencjalne Poszlaki Proweniencyjne. Rzecz o oprawach książkowych, w którym omówił kwestię oprawy książki jako potencjalnego źródła proweniencji. Podkreślił, że choć analiza tegumentologiczna może dostarczać badaczom informacji dotyczących proweniencji, należy być ostrożnym przy wnioskowaniu. Techniki wykonania oprawy, zastosowane narzędzia, zdobnictwo mogą bowiem wskazywać na miejsce pochodzenia książki i pomóc w datowaniu, lecz należy pamiętać, że wszystkie te elementy mogły być też wykorzystane później i na innym obszarze. Jako przykład podał między innymi radełka późnogotyckie z początku XVI wieku i renesansowe z 2-3 ćwierci XVI wieku zastosowane na polskich oprawach z II połowy XVII wieku, oprawy z plakietami z herbem elektora saskiego użyte po około 150 latach na oprawach toruńskich z przełomu XVII i XVIII wieku, polskie (być może warszawskie oraz gdańskie) naśladownictwa francuskich opraw o dekoracji wachlarzowej z elementami koronkowymi oraz semé i branchages. Badacz przedstawił także mniej typowe elementy opraw niosące informacje proweniencyjne: grzbiety, obcięcia, znaki wodne na wyklejce oraz makulaturę introligatorską, a także opisał wtórne superekslibrisy (w tym masujące poprzednie) i błędnie interpretowane znaki proweniencyjne (w tym superekslibrisy tak zwane nakładowe króla Stanisława Augusta Poniatowskiego na drukach warszawskich wydanych i prawdopodobnie oprawionych pod jego auspicjami).
Dyskusja, która wywiązała się po referatach, obejmowała kwestię możliwości wspólnych prac badawczych muzealników i bibliologów. Fundacja im. Włodków planuje poszerzenie badań proweniencyjnych także na ziemiańskie zbiory książkowe. W trakcie dyskusji podniesiono kwestię ewentualnych problemów prawnych instytucji państwowych związanych z podejmowanymi próbami odzyskania zbiorów bibliotecznych przez byłych właścicieli – przed wszystkim właśnie z kręgów ziemiaństwa – w przypadku ogólnopolskiej rejestracji proweniencji i udostępnianie jej szerokiej publiczności. Dyskutanci podkreślali, że rejestracja proweniencji przez bibliotekarzy ma charakter naukowy oraz służy poznawaniu zasobów i losów kolekcji książkowych, wzbogacając naukę i kulturę.
Spotkanie zakończono zachęcając do badania i rejestracji proweniencji w zbiorach bibliotecznych i muzealnych. Podczas następnych spotkań Grupy poruszone zostaną kolejne problemy badawcze dotyczące zagadnień proweniencyjnych oraz prac nad wspólną bazą proweniencyjną.
Po zakończeniu seminarium uczestnicy spotkania mieli możliwość zwiedzenia wystawy Średniowieczne skarby Ossolineum.
dr Weronika Pawłowicz
Biblioteka Śląska, Katowice
Dział Zbiorów Specjalny
Program
12 października 2018 roku w Sali Konferencyjnej Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich odbyło się trzecie spotkanie Proweniencyjnej Grupy Roboczej. Uczestniczyli w niej przedstawiciele wielu bibliotek polskich różnych typów: bibliotek uniwersyteckich w Katowicach, Krakowie, Poznaniu, Warszawie, Wrocławiu, bibliotek naukowych i publicznych (Biblioteki IBL PAN w Warszawie, Biblioteki PAU i PAN w Krakowie , PAN Biblioteki Gdańskiej, Biblioteki Śląskiej, Książnicy Kopernikańskiej, Książnicy Pomorskiej, WBP w Opolu, Zakładu Narodowego im. Ossolińskich) oraz przedstawiciele instytucji naukowych: Centrum Badawczego Bibliografii Polskiej Estreicherów, Instytutu Historii Nauki PAN, Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie, a także uczestnicy projektu Inwentaryzacja zasobu Biblioteki Katedralnej w Gnieźnie. Po raz kolejny spotkały się osoby zajmujące się zawodowo badaniem starych druków oraz rękopisów. Obradom przewodniczyła kierowniczka Działu Starych Druków, dr Dorota Sidorowicz-Mulak. Uczestników powitał wicedyrektor Biblioteki dr Mariusz Dworsatschek. Wyraził przybyłym wdzięczność za podejmowanie badań proweniencyjnych, ważnych nie tylko dla zbiorów starych druków i rękopisów, ale i dla książek późniejszych. Podziękował też Działowi Starych Druków za organizację tych spotkań i kierowanie pracami Grupy. Spotkanie podzielone było na dwa bloki. W pierwszym zgromadzono wystąpienia dotyczące badań proweniencyjnych starych druków prowadzonych w Polsce oraz poza jej granicami. Blok drugi związany był bezpośrednio z pracami Grupy. Dr Agnieszka Fluda-Krokos z Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie przedstawiła referat Skąd się wzięły stare druki w pedagogicznej Bibliotece Wojewódzkiej w Krakowie - studium proweniencyjne. Przybliżyła historię biblioteki i jej zasobu. Biblioteka przechowuje między innymi 1 700 woluminów starych druków, wpisanych na 1 044 numerów inwentarzowych. Referentka przedstawiła metody prowadzenia badań nad proweniencjami starych druków w tej książnicy polegające na zestawieniu informacji zawartych w księdze inwentarzowej rejestrującej niekiedy nazwiska poprzednich właścicieli ze stanem faktycznym, czyli wpisami i znakami własnościowymi znajdującymi się na poszczególnych woluminach. Dr Fluda-Krokos w prowadzonej bazie odnotowuje szczegółowo każdy zapis, jego rodzaj i umiejscowienie w książce, dodatkowo fotografując wszystkie znaki proweniencyjne, a dane zestawia w tabeli. Dopiero zakończenie prac pozwoli w pełni określić pochodzenie tego zasobu, którego trzon stanowią druki przekazane do biblioteki z okolicznych gimnazjów w momencie otwarcia placówki w 1922 roku.
Następnie głos zabrał dr hab. Rafał Wójcik, kierownik Działu Zbiorów Specjalnych Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu. W swoim wystąpieniu O próbie rekonstrukcji księgozbioru poznańskiego Kolegium Jezuitów oraz współpracy Bibliotek Uniwersyteckich w Uppsali i Poznaniu podzielił się doświadczeniami z międzynarodowych prac badawczych nad księgozbiorem zagrabionym przez Szwedów w czasie wojen w XVII wieku. Kontakt między stroną polską i szwedzką został nawiązany w 2016 roku podczas konferencji międzynarodowej w Ossolineum. Od tego czasu pracownicy Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu dwukrotnie przebywali w Szwecji, gdzie opisywali dzieła odnalezione wcześniej w kolekcji ogólnej przez tamtejszych bibliotekarzy. W czasie prac korzystano z materiałów warsztatowych Józefa Trypućki, które w kilku pudłach przechowywane są w Bibliotece Uniwersyteckiej w Uppsali. Kontakt i komunikacja między badaczami utrzymywany jest poprzez platformę Uniwersytetu w Uppsali według formatu Wiki, która pozwala na przesyłanie plików tekstowych, zdjęcia przekazywane są z wykorzystaniem innego programu. Na tej platformie Jakub Łukaszewski zamieścił opisy inkunabułów o polskiej proweniencji przechowywanych w Uppsali. Dr Wójcik zwrócił również uwagę na problemy finansowania badań – polski projekt skierowany do Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki został odrzucony, wyniki grantu złożonego przez Szwedów zostaną ogłoszone w grudniu tego roku. Stanisław Siess-Krzyszkowski przedstawił referat Relikty dawnych księgozbiorów sapieżyńskich w Bibliotece Sapiehów z Krasiczyna (na podstawie zapisek własnościowych i sygnatur), w którym omówił ciekawsze znaki własnościowe rodu Sapiehów. Opowiedział także o badaniach różnego rodzaju zapisów proweniencyjnych i sygnatur bibliotecznych powiązanych z odnalezionym spisem fragmentu kolekcji, które pozwoliły na prześledzenie dziejów budowania kolekcji i jej losów.
Dr Agnieszka Franczyk-Cegła z Działu Starych Druków Ossolineum w prezentacji Istniejące bazy proweniencyjne online jako wzory dla Polskiej Narodowej Bazy Proweniencyjnej omówiła wybrane bazy internetowe udostępniające informacje o znakach własnościowych i kolekcjonerach, a inne także o książkach z tych kolekcji. Zwróciła uwagę na brak jakiejkolwiek narodowej bazy proweniencyjnej i fakt, że większość dostępnych obecnie baz to bazy znaków własnościowych konkretnych instytucji. W przypadku Polski i ogromnego rozproszenia księgozbiorów historycznych wspólna baza (podobna do bazy MEI) pozwoliłaby na odtworzenie tych podzielonych w toku dziejów kolekcji. Referentka rozważała możliwości wykorzystania istniejących wzorców dla planowanej bazy polskiej. Zaproponowała również format zapisu danych i wybór niezbędnych elementów. Zapisy miałyby być dość szerokie, objęłyby nie tylko stare druki, ale również inne rodzaje zbiorów (przede wszystkim rękopisy, a w przyszłości druki XIX i z początków XX wieku). Omawiany szablon wzbudził ożywioną dyskusję i zrodził liczne pytania. Część uczestników byłaby za stworzeniem bazy właścicieli i ich znaków własnościowych, inni zaś przychylają się do idei stworzenia bazy rejestrującej także konkretne książki danego właściciela.
Dwa kolejne wystąpienia poświęcone były zasobom starych druków w Polsce. Maria Kycler z Biblioteki Uniwersytetu Śląskiego zaprezentowała wyniki ankiety przeprowadzonej w bibliotekach publicznych (Omówienie wyników kwerendy dotyczącej zasobów starych druków w bibliotekach publicznych), która pozwoliła jej wskazać pięć bibliotek z większymi zbiorami starych druków (łącznie przechowują one ponad 120 tysięcy woluminów). Na kwerendę rozesłaną do wszystkich bibliotek publicznych odpowiedziały 42 instytucje, z których część posiada niewielki zasób, opracowany jednak w Internecie. Konrad Szymański z Działu Starych Druków Ossolineum zestawił 155 instytucji – bibliotek różnych typów, archiwów, muzeów – gromadzących stare druki (O pracach nad wykazem instytucji ze zbiorami starych druków w Polsce). Punkt wyjścia dla tej szerokiej kwerendy stanowiła praca Marii Zychowicz Wykaz bibliotek objętych Centralnym Katalogiem Starych Druków z 1995 roku rejestrująca 89 bibliotek przechowujących stare druki. Pierwszym zadaniem było ustalenie aktualnych nazw wszystkich instytucji zarejestrowanych przez autorkę ponad dwadzieścia lat temu. Podstawę pracy stanowiły informacje zamieszczane przez poszczególne instytucje w Internecie. Informacje uzyskane ze stron domowych tych placówek uzupełniane były danymi zawartymi w publikacjach drukowanych. Wyniki badań zawierają dane wstępne, wymagające uzupełnień, szczególnie o wyniki kwerendy przeprowadzonej przez Marię Kycler. Podsumowaniem spotkania było wystąpienie dr Doroty Sidorowicz-Mulak, która omówiła prace nad zestawieniem literatury dotyczącej badań proweniencyjnych. Na podstawie zawartości księgozbioru podręcznego Działu Starych Druków Ossolineum został przygotowany wykaz katalogów starych druków z indeksami proweniencji w układzie według miast (dotyczy tylko starych druków przechowywanych na terenie Polski). Nadesłane przez członków Grupy materiały pozwoliły uzupełnić zestawienie o literaturę dotyczącą ekslibrisów oraz pominięte wcześniej katalogi zbiorów. W podsumowaniu referentka stwierdziła, że najlepiej w Polsce rozpoznane są proweniencje inkunabułów, gdyż opublikowano najwięcej katalogów obejmujących ten zasób w poszczególnych bibliotekach. Znacznie mniej wydano katalogów druków XVI wieku, niekiedy wybiórczo obejmują jedynie polonika. Nieliczne wydały katalogi druków XVII i XVIII wieku, niekiedy obejmują one zakresem dany obszar terytorialny (Śląsk, Pomorze). Po prezentacji i dyskusji rozważano wykorzystanie różnych sposobów przesłania tych plików uczestnikom spotkania w celu ich uzupełnienia. Najbliższymi zadaniami dla członków Grupy jest uzupełnianie bibliografii. Ma być przesłana każdemu przez panią Sidorowicz-Mulak, która prosiła o nadsyłanie jej ewentualnych uwag i uzupełnień. Kontakt umożliwia również powołane Forum Proweniencyjnej Grupy Roboczej. Zaproponowano utworzenie grupy zamkniętej na Facebooku dla Proweniencyjnej Grupy Roboczej.
Na przyszły rok przewidywane jest kolejne spotkanie Grupy oraz konferencja naukowa poświęcona problematyce badań proweniencyjnych.
dr Weronika Pawłowicz
Biblioteka Śląska, Katowice
Dział Zbiorów Specjalny
Program
30 stycznia 2018 roku
Warsztaty opracowania inkunabułów w bazie MEI - prowadzący dr Geri Della Rocca de Candal (15cBooktrade, Uniwersytet w Oxfordzie), tłumaczenie i współpraca dr Agnieszka Franczyk-Cegła (Ossolineum).
31 stycznia 2018 roku
Posiedzenie Proweniencyjnej Grupy Roboczej (prowadząca dr D. Sidorowicz-Mulak)
Drugie Seminarium Proweniencyjnej Grupy Roboczej odbyło się w dniach 30-31 stycznia 2018 roku. Uczestniczyło w nim trzydzieści siedem osób opracowujących stare druki, inkunabuły i rękopisy z bibliotek Wrocławia, Warszawy, Poznania, Gdańska, Gniezna, Szczecina, Krakowa, Katowic, Opola, Torunia z Polskiej Akademii Nauk i in. Przewodniczyła dr Dorota Sidorowicz-Mulak.
Pierwszego dnia przeprowadzone zostały warsztaty opracowania inkunabułów w bazie MEI – Material Evidence in Inculabula. Moderował je dr Geri Della Rocca de Candal z 15cBooktrade i Uniwersytetu Oxfordzkiego przy współpracy dr Agnieszki Franczyk-Cegły z Ossolineum. Uczestnicy otrzymali materiały informacyjne w języku angielskim omawiające poszczególne kroki opracowania zbiorów w MEI. Po części teoretycznej rozpoczęła się część praktyczna warsztatów polegająca na opracowaniu inkunabułów z autopsji. Podzieleni na grupy uczestnicy tworzyli rekordy proweniencyjne egzemplarzy ossolińskich inkunabułów wprowadzając je bezpośrednio do bazy MEI. Na rekord proweniencyjny składają się pola opisu bibliograficznego, wśród których najważniejsze pobiera się z bazy Incunabula Short Title Catalogue, oraz pola opisu egzemplarza, do których wprowadza się szczegółową charakterystykę znaków własnościowych danej książki. Zawierają one także ujednoliconą nazwę byłych właścicieli (nazwę osobową lub nazwę ciała zbiorowego), które przejmuje się jako dodatkowe punkty dostępu z kartoteki haseł wzorcowych, która przy MEI nosi nazwę Owners of Incunabula. Uczestnicy warsztatów sporządzali także rekordy proweniencyjnych haseł wzorcowych, by powiązać je następnie z egzemplarzami dzieł.
Drugiego dnia podczas seminarium zabrani wysłuchali dwóch referatów. Urszula Wencka, konserwator papieru i skóry w Ossolineum, przedstawiła prezentację W kręgu badań proweniencyjnych: zapisane na okładce, czyli pożytki z oprawoznawstwa (cz. 1). Przypomniała ona najpierw elementy budowy oprawy książki, następnie pokazała jak się zmieniały w czasie, oraz czym różniły od siebie w zależności od miejsca powstania oprawy, rynku księgarskiego i stylu epoki. W różnych rejonach Europy posługiwano się odrębnymi technikami introligatorskimi, co wpływało na sposób łączenia bloku książki z oprawą oraz na sposób dekoracji okładzin. Obecnie wiedza o tych technikach pozwala na określenie miejsca powstania oprawy. U. Wencka podzieliła się także swoimi doświadczeniami z warsztatów konserwatorskich Ligatus Summer School organizowanych przez Ligatus Research Centre kierowanego przez prof. Nicholasa Pickwoada. Uczestniczyła w nich jesienią 2017 roku w Bibliotece Katedralnej w Norwich.
Drugi referat i prezentację Znaki własnościowe na starych drukach z Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej im. E. Smołki w Opolu przedstawiła Mirosława Koćwin, kierownik Działu Zbiorów Specjalnych i Zabytkowych WBP w Opolu. Zbiory te przechowywane są w zamku w Rogowie Opolskim, należącym niegdyś do rodu Haugwitzów. Niestety, w liczącym około 2 900 woluminów zbiorze starych druków znaleźć można tylko kilka egzemplarzy pochodzących z niegdyś bogatej biblioteki rodowej. Cały zasób starych druków należący do WBP pochodzi z powojennych zakupów i nielicznych darów. W celu powiększenia zasobów działu na rynku antykwarycznym nabywano pojedyncze egzemplarze starych druków, a nie większe kolekcje, stąd też wielka różnorodność znaków własnościowych w bibliotece. Znajdziemy tu książki należące do Ślązaków, jak na przykład Johannes Hessa czy Salomona Frenzeliusa, ale też ze zbiorów polskich: Wiktora Baworowskiego, Zygmunta Pusłowskiego, Leona Rzewuskiego, Romana Sanguszki, Czartoryskich, Urszulanek z Krakowa, Jezuitów z Połocka i Dyneburga.
W części spotkania poświęconej pracy i działalności Proweniencyjnej Grupy Roboczej dr D. Sidorowicz-Mulak omówiła oraz poddała pod dyskusję proponowany układ bibliografii dla grupy. Zaproponowała podział na trzy zasadnicze bloki tematyczne: metodologia opracowania proweniencji, typologia znaków własnościowych (superekslibrisy, ekslibrisy, wpisy rękopiśmienne, pieczątki, inne), bibliografia dotycząca księgozbiorów historycznych. Bibliografia miałaby stanowić narzędzie pomagające w pracy badawczej nad proweniencjami. Podczas dyskusji zaproponowano, aby w zestawieniu uwzględnić istniejące bazy internetowe, bibliograficzne i specjalistyczne (jak baza opraw PTPN), oraz rękopisy i książki XIX i XX wieku. Uczestnicy podkreślili potrzebę znalezienia możliwości utworzenia grupy dyskusyjnej w Internecie.
Do najbliższych zadań Grupy należy przygotowanie zestawienia katalogów bibliotek polskich zawierających indeksy proweniencji, Drugie zadanie dla zespołu to przygotowanie wykazu bibliotek polskich przechowujących stare druki, z określeniem wielkości kolekcji. Trzeci zakres pracy dotyczy sukcesywnego uzupełniania bibliografii. Po południu odbyła się promocja publikacji Książka dawna i jej właściciele (Early Printed Books and Their Owners), zbiór studiów pod redakcją Doroty Sidorowicz-Mulak i Agnieszki Franczyk-Cegły, t. 1-2, Wrocław: Wydawnictwo Ossolineum, 2017. W tej części uczestniczyli dyrektorzy Ossolineum dr Adolf Juzwenko i dr Mariusz Dworatschek, redaktorki D. Sidorowicz-Mulak i A. Franczyk-Cegła oraz recenzent prof. Jacek Soszyński. Gościem był też Piotr Piniński, prezes Fundacji Lanckorońskich, która dofinansowała wydanie książki. Dyrektor A. Juzwenko słowa podziękowania skierował do redaktorek książki, autorów, a także pracowników Wydawnictwa, którzy przygotowali cenną i ładną książkę. Dyrektor wspomniała także drugą pozycję opracowaną przez Dział Starych Druków Katalog druków XVI wieku z historycznej kolekcji Ossolineum, przygotowany pod redakcją dr D. Sidorowicz-Mulak. Prof. J. Soszyński w krótkim wystąpieniu podkreślił znaczenie wydawania materiałów pokonferencyjnych, a także prowadzenia badań proweniencyjnych. Pozwalają one poznać zasób starych druków w Polsce oraz są ważnym narzędziem badań nad kulturą naukową.
Następne spotkanie Proweniencyjnej Grupy Roboczej przewidziane zostało na jesień 2018 roku. Uczestnicy zaproponowali następujące wystąpienia na to spotkanie: drugą część referatu U. Wenckiej o oprawach jako źródle informacji proweniencyjnych, Stanisława Siessa-Krzyszkowskiego o bibliotece Sapiehów z Krasiczyna oraz dra hab. Rafała Wójcika, kierownika Działu Zbiorów Specjalnych Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu, o współpracy badawczej z bibliotekami Szwecji.
Katowice, 20.02.2018 roku
dr Weronika Pawłowicz
Biblioteka Śląska, Katowice
Dział Zbiorów Specjalny
Pierwsze seminarium Proweniencyjnej Grupy Roboczej odbyło się 7 czerwca 2017 roku w Ossolineum. W spotkaniu uczestniczyło prawie trzydziestu pracowników opracowujących rękopisy i stare druki z bibliotek Wrocławia, Warszawy, Poznania, Gdańska, Szczecina, Gniezna, Krakowa, Katowic, Opola, Torunia, a także ze Lwowa. Prowadziła je dr Dorota Sidorowicz-Mulak, która przedstawiła utworzoną na stronie Ossolineum podstronę Proweniencyjnej Grupy Roboczej, na której zostały zamieszczone relacje z konferencji Książka dawna i jej właściciele. Pokrótce też omówiła wstępne założenia i zadania Grupy.
Dr Agnieszka Franczyk-Cegła zaprezentowała funkcjonowanie bazy MEI oraz proces wprowadzania do niej danych. Pracownicy bibliotek polskich są zachęcani do współpracy z MEI i przekazywania informacji o zasobach inkunabułów. Istnieje również możliwość otrzymania licencji na wykorzystanie oprogramowania tej bazy na potrzeby polskie. Chęć przyjazdu i dokładniejszego omówienia zasad pracy z bazą wyraził dr Geri Della Rocca de Candal.
Jako pierwszy krok prac Grupy wskazano wykonanie wykazu nazw właścicieli starych druków. Zaczątkiem będzie indeks właścicieli utworzony do prezentacji uczestników konferencji Książki dawna i jej właściciele, a uzupełnieniem indeksy proweniencyjne wykonane do opublikowanych katalogów różnych bibliotek. Docelowo powstać powinien portal proweniencyjny, który obejmowałby informacje o właścicielach starych druków (z wyłączeniem inkunabułów, bo te wykazałaby baza MEI), rękopisów i druków XIX wieku, fotografie znaków własnościowych oraz zestawienia książek w poszczególnych bibliotekach. Dałby on możliwość rejestracji zbiorów rozproszonych, identyfikację zapisów, nazw posiadaczy. W zawiązku z wysokimi kosztami prowadzenia tak obszernej bazy konieczne będzie staranie się o środki z Unii Europejskiej, być może we współpracy z Litwą, Białorusią, Ukrainą.
Żywą dyskusję toczono nad planowaną bibliografią opracowań metodologicznych i typologicznych w badaniach proweniencyjnych. W sieci już istnieją podobne zestawienia, jak na przykład na stronie manuscripta.pl. Rejestr katalogów inkunabułów i starych druków oraz opracowań dotyczących historii książki zamieścił również na swoim blogu dr hab. Piotr Trafiłowski. Należałoby więc wykorzystać już istniejące zestawienia, odpowiednio zindeksowane i „zlinkowane”. Problemy metodologiczne i zasady tworzenia opisu proweniencji może rozwiązać schemat opracowany przez Halinę Mieczkowską dla Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego.
Najbliższe zadania dla członków Grupy to utworzenie indeksów nazwisk do prezentacji przedstawionych przez uczestników sesji, ewentualne przesłanie prezentacji uzupełniających oraz zestawienie bibliografii dotyczącej problematyki badań proweniencyjnych.
Kolejne spotkanie Proweniencyjnej Grupy Roboczej odbędzie się pod koniec roku, będzie prawdopodobnie połączone z promocją książki zawierającej wystąpienia na konferencji Książka dawna i jej właściciele.
Na zakończenie spotkania uczestnicy mieli okazję niezmiernie ciekawą i bogatą wystawą przygotowaną na jubileusz dwusetlecia Ossolineum, prezentującą dzieje instytucji, jej pracowników i najcenniejsze zbiory.
Katowice, 12.06.2017 roku
dr Weronika Pawłowicz
Biblioteka Śląska, Katowice
Dział Zbiorów Specjalnych
